'Als bomen kunnen wandelen, kunnen wij veranderen'

ARTIKEL

Heidi Peters, fotografie: Floris Leeuwenberg, Richard Winkelmeijer, Ruben van Vliet, Lucas Kemper en Arcadia, donderdag 5 januari 2023

413 sec

Bosk is groen, kunst en cultuur met impact

Afgelopen zomer vond in Leeuwarden 'Bosk' plaats, een kunstinstallatie waarin gedurende 100 dagen meer dan 1000 bomen door de stad 'wandelden'. De installatie was een onderdeel van het project Arcadia, dat weer een vervolg was op Leeuwarden-Fryslân 2018, toen Leeuwarden culturele hoofdstad van Europa was. Wat heeft Bosk Leeuwarden, haar inwoners en bezoekers gebracht? En natuurlijk: wat is er met al die bomen gebeurd? We vroegen het Nico Kelderhuis van de gemeente Leeuwarden, landschapskunstenaar Bruno Doedens en Toon Ebben van Boomkwekerij Ebben. Een tipje van de sluier: er komt een boek, een film en er is interesse vanuit heel Europa. Daarnaast zijn de gemeten en waargenomen veranderingen indrukwekkend te noemen. En: met de bomen gaat het goed.

Het grasveld op het Stationsplein werd tijdens Bosk meer gebruikt

Bosk is Fries voor 'bos'. Bosk was een enorm project, ondersteund door honderden kleinere culturele projecten, afgelopen zomer in Leeuwarden. 'Bosk heeft veel teweeggebracht', vertelt Kelderhuis. 'Mensen in de stad hebben eigenlijk als in een 3D-maquette kunnen ervaren wat groen doet in je straat. Het verkeer was stilgelegd, waardoor het stiller was. Mensen liepen wat langzamer en op warme dagen was het er merkbaar koeler. Dat hebben we gemeten, maar bezoekers ervoeren het temperatuurverschil ook. Ook signaleerden we een ander gebruik van de openbare ruimte. Bijvoorbeeld op het Stationsplein, waar een grasveldje is met een zitrand. Mensen zaten niet meer met de rug naar het grasveldje, maar gingen het veldje juist gebruiken. Ook zagen we dat mensen meer met elkaar in gesprek gingen, zachter spraken en minder op hun telefoon keken.'

'Laat maar staan'

Bosk zette 1200 bomen in, die in 800 verrijdbare bakken waren geplaatst. In die bakken waren ook nog 15.000 stuks onderbeplanting verwerkt, autochtoon beplantingsmateriaal van Staatsbosbeheer. Bijna alle bomen, ongeveer 60 verschillende soorten en 100 cultivars, waren stuk voor stuk uitgezocht en samengesteld door landschapskunstenaar - of land artist, zoals op zijn website staat - Bruno Doedens en Nico Kelderhuis. Ruim voor de uitvoering van het project werd gekeken hoeveel bomen er de komende tijd nodig waren in de stad, zodat ze na de 100 dagen van het project een definitieve plek konden krijgen. De meeste bomen werden geleverd door Boomkwekerij Ebben. Ebben: 'Voor Bosk mochten wij meedenken over de logistiek en de speciaal ontwikkelde bakken waarin de bomen veilig vervoerd konden worden. Tijdens de voorbereidingen reden mijn collega's Jasper Haster en Kees Roelofsen naar Leeuwarden om het proces te ondersteunen.' Gedurende het project werden de bomen gemonitord, onder meer met vochtsensoren. Op basis van de sensoren en controles ter plekke werd bepaald hoeveel water er gegeven moest worden.

'Voor alle bomen is er na Bosk een definitieve plek'

'Als bomen kunnen wandelen, kunnen wij veranderen'

Vraag Doedens hoe hij terugkijkt op Bosk, en er volgt genoeg informatie om meerdere pagina's in dit vakblad te vullen. 'Ik kijk er met grote tevredenheid op terug. We zijn behoorlijk geslaagd in de doelstellingen en er heerst nog steeds een sfeer van wauw, dat hebben we toch maar met z'n allen gedaan in Leeuwarden. Het doel van Bosk was verwoord in de slogan Als bomen kunnen wandelen, kunnen wij ook veranderen. De bomen kwamen de stad in om de inwoners een andere stad te laten zien, die groener, stiller en meer verbindend is. Dat vergde ook aanpassingen in het verkeer. Daardoor kun je je afvragen of het nodig is, zoveel verkeer in de stad. Met deze totale en radicale verbeelding in de vorm van 1200 bewegende bomen is dat zichtbaar geworden.'

'Iedereen heeft de waarde van bomen kunnen ervaren'

Ebben sluit zich hierbij aan: 'Wij hebben als Boomkwekerij Ebben dit grote project ondersteund omdat Bosk de burger op een subtiele manier de kansen van bomen laat zien. Voor iedereen, of je nu scholier bent of gepensioneerd, arm of rijk. Iedereen kon kennismaken met Bosk en de waarde van bomen ervaren. Groen heeft 100 dagen lang in een heel ander daglicht gestaan.'

Land artist Bruno Doedens

Verdwaalatlas

Doedens was op al die 100 dagen in Leeuwarden, van de vroege ochtend tot de late avond. Als kunstenaar zette hij alle bomen in de ruimtes neer, rekening houdend met het ruimtelijke beeld dat werd gecreëerd, de gewenste sfeer en, heel praktisch, de routes die moesten worden vrijgehouden voor de hulpdiensten. 'Het verhaal achter Bosk is radicale verbeelding, gecombineerd met het mobiliseren van sociale energie, dus het erbij betrekken van heel veel mensen en het agenderen van maatschappelijke thema's. Oftewel: wij zijn als mensen een belastende soort voor de natuur en de aarde; hoe kunnen wij hier anders mee omgaan? Waarom zijn wij geen verrijking voor de natuur, zoals andere levende wezens dat wel zijn? Om deze thema's op de kaart te zetten en om bewustzijn te kweken, was er rond Bosk een breed cultureel programma georganiseerd, zowel in Bosk als in het theater. Voor kinderen was er bijvoorbeeld een verdwaalatlas gemaakt, die tijdens Bosk in heel Friesland werd gebruikt, maar inmiddels in het hele land, om kinderen op een andere manier naar natuur te laten kijken. Alleen al in Friesland hebben hier 15.000 scholieren en kinderen aan meegedaan; dat is natuurlijk geweldig!'

In en rondom Bosk werden er volop projecten en exposities gehouden.

'Uit de rechtszaak bleek dat de natuur geen rechten heeft'

Rechtszaak

Onderdeel van het verdiepingsprogramma van Bosk, waartoe ook de verdwaalatlas behoorde, was een rechtszaak over de rechten van de natuur. In de rechtszaal bleek dat de boom die het kernpunt van het fictieve conflict vormde, helemaal geen rechten had. 'Daarop hebben we een manifest laten schrijven over de rechten van de natuur, dat in december is aangeboden aan de Tweede Kamer. Dit manifest is een oproep aan de overheid om een stem te geven aan gebieden: aan de Noordzee, de Waddenzee, noem maar op. Ik ben blij dat dit gelukt is. Zo breken we systeemvelden open, zodat er versneld vernieuwing gestimuleerd kan worden. Een ander voorbeeld: de drie sessies die de gemeenteraad hield toen Bosk letterlijk voor de deur stond, over het belang van langetermijndenken. En er werd een motie aangenomen waarmee de raad zichzelf verplicht om elk jaar minimaal eenmaal te reflecteren op de eigen omgang met en besluitvormingen omtrent dit toekomstgerichte denken. Je ziet dat zo'n radicaal project, dat de stad ook een beetje ontregelt, omarmd wordt door de bewoners. De meest gehoorde opmerking was: laat maar staan, die bomen. En de leegte die gevoeld werd als het Bosk weer verder trok, was confronterend.'

Terrassen op het Waagplein in het Bosk

Ondernemers

'Ook ondernemers wilden het Bosk graag houden', vertelt Kelderhuis. 'Vóór het weekend zetten soms een terras in het bos door er bomen omheen te plaatsen. Gasten en ondernemers vonden dat zo aangenaam, dat ze vroegen of het wat langer kon blijven staan.' De belangstelling van de inwoners bleek ook uit het indrukwekkende aantal van vierduizend vrijwilligers, die het verplaatsen van de bomen verzorgden. Het was enorm veel werk, maar zeker voor herhaling vatbaar, vindt Kelderhuis.

'De meest gestelde vraag was of de bomen langer konden blijven staan'

Broeden in wandelende boom

Aan het einde van de periode van 100 dagen werd ook de biodiversiteit gemeten. Die bleek groter te worden, ook als groen mobiel wordt ingezet. 'We hebben onderweg zelfs broedende vogels gezien. Die boom hebben we laten staan tot het nestje uitgevlogen was. Op dit moment worden alle resultaten nog uitgelezen en geanalyseerd.' Voor het project had Iepenwacht Fryslân iepen geschonken en daarnaast kwamen er bomen van diverse kwekerijen, de meeste van Boomkwekerij Ebben.

Vergroeningsstrategie

Leeuwarden is bezig met een vergroeningsstrategie voor de openbare ruimte. Er worden meerdere thema's gecombineerd; denk daarbij aan klimaatadaptatie, biodiversiteit, leefbaarheid en gezondheid. Met de data die tijdens Bosk zijn opgehaald, gaat Leeuwarden aan de slag om de stad te vergroenen, samen met ondernemers en bewoners. Een aantal van de bomen die mee wandelden, krijgt komend plantseizoen een definitieve plek op het Waagplein, in de binnenstad van Leeuwarden. Het hele plein wordt een groene gebruiksruimte. 'Bosk heeft duidelijk gemaakt hoezeer bomen een stad leefbaarder kunnen maken. Mensen worden blijer, vrolijker. Wat je in theorie vaak hoort, is nu bevestigd.'

'Bosk heeft duidelijk gemaakt hoezeer bomen een stad leefbaarder kunnen maken'

Doedens: 'Het effect dat we zagen, was precies waar we op hadden gehoopt. Tegelijkertijd blijkt het effect sterker wanneer het daadwerkelijk beleefd wordt. Moet je je voorstellen dat je in de stad, waar normaal gesproken auto's staan geparkeerd, ineens in een bos loopt. Die ervaring, die belevenis werd ook nog ondersteund door een extra belevingslaag, van geluid, en 's avonds van licht. Het was haast surrealistisch. Sommige mensen kwamen wekelijks door het Bosk wandelen, omdat ze wilden ervaren hoe het op die andere plaats was. Dus ja, Bosk heeft impact gehad.'

Vierduizend deelnemers

De bomen zaten in bakken, die met speciaal daarvoor ontwikkelde pompwagens werden verplaatst. Evengoed waren er per boom ook nog vier tot vijf mensen nodig voor het verplaatsen. Dat lukte ... meestal. Zo waren er 65 bedrijven die zich aan Bosk committeerden; van het meewerken aan Bosk werd een teamuitje gemaakt. Ook medewerkers van Boomkwekerij Ebben wandelden een dag met de bomen door de stad. Inwoners zagen dat het een niet te missen project was en wilden daar graag aan meewerken. Zo meldden zich steeds meer deelnemers aan, tot het er uiteindelijk vierduizend waren. Doedens: 'Het unieke van het project en het - je zou haast zeggen - onmogelijke hebben daar zeker aan bijgedragen.'

Bosk op de Tweebaksmarkt

Belangstelling uit binnen- en buitenland

Steden in Nederland én elders in Europa blijken contact op te nemen, om te onderzoeken welke mogelijkheden er zijn voor een vergelijkbaar project of installatie in hun omgeving. Doedens: 'Dat moet geen tweede Bosk worden. Het moet anders worden uitgevoerd, passend bij de cultuur en mogelijkheden van die specifieke stad. Maar dit bewijst wel dat Bosk iets teweeggebracht heeft en dat er nieuwe perspectieven zichtbaar zijn geworden.'

'Bosk zal nog jaren effect hebben'

Naast de rechtszaak, die ingevuld werd en vormgegeven door de deelnemers zelf, was er ook een gezamenlijk programma van zeven kerkgenootschappen. Dit omvatte discussies en overlegplatforms over de vraag hoe we het dicht bij huis beter kunnen doen op het gebied van natuur. Zo zijn er veel samenwerkingsverbanden, initiatieven, projecten en programma's die ook na Bosk doorgaan en op langere termijn impact zullen hebben. 'Bosk zal nog jaren effect hebben. Zo hebben 90 bouwbedrijven een convenant gesloten om biobased te gaan bouwen. En een kleine 100 bomen zijn na Bosk op twee platbodems over het water naar Akkrum gevaren. Daar werden ze met muziek en applaus ontvangen, waarna in het dorp een kleinere versie van Bosk werd georganiseerd.'

LEES OOK

Boomveer kan oplossing bieden om stad leefbaar te houden

27-10-2022 | ARTIKEL

150 sec

Leeuwarden durft en doet

'Het is enorm moedig, wat de gemeente Leeuwarden en het Bosk-team rond Bruno Doedens tot stand hebben gebracht. De veelheid aan bomen en projecten eromheen, de bewuste keuze voor biodiversiteit waarbij ook onderbeplanting werd meegenomen, dat mag niet onderschat worden', vindt Ebben. 'Nu Bosk is afgelopen, tonen andere gemeenten ook belangstelling', ziet Doedens. 'Maar ik denk dat geen enkele gemeente in Nederland dit had gedaan als het niet al in Leeuwarden had plaatsgevonden. Leeuwarden was in 2018 culturele hoofdstad van Europa en Arcadia was het legacy-programma daarvan. Zoals ik het zie, had Leeuwarden daardoor een zekere overmoed gekregen, waardoor de provincie Friesland en de gemeente het gevoel hadden dat ze dit konden doen. En ze deden het ook gewoon! Geen ja maar, geen enkele aarzeling tijdens de twee jaar van voorbereiding. En de rol van de gemeente is natuurlijk essentieel. Die is eigenaar van de bomen en heeft ze nadien rond Leeuwarden geplant. Het hele traject van de bomen: de aanschaf, de begeleiding tijdens Bosk, het water geven, was de verantwoordelijkheid van de gemeente. In mijn beleving heeft de gemeente zich opgesteld als een maatschappelijk ondernemer. Dat er maar 0,5 procent inboet is, is aan de gemeente te danken. De bomen van Bosk waren afgelopen zomer de best verzorgde bomen van Nederland!'

Boek over Bosk

Vanaf januari kunnen belangstellenden voorinschrijven op het boek dat naar aanleiding van Bosk wordt samengesteld. Doedens: 'Enerzijds is het een (beeld)verslag van de sfeer; daarnaast wordt per onderdeel beschreven met welk doel specifieke projecten, zoals de rechtszaak en diverse exposities, tot stand kwamen wat we ervan hebben geleerd.' De titel van het boek: Wat leren we van bomen? Als dit kan, kan er meer. Parallel aan het boek komt er in april een film uit over Bosk. Via de website van Arcadia wordt bekendgemaakt wanneer het boek en de film gelanceerd worden.

Over Bosk hebben we nog niet het laatste gehoord; dat mag duidelijk zijn. Niet alleen hebben andere gemeenten belangstelling, ook bij Arcadia zelf wordt nagedacht over een vervolg. Wie weet kan de formule van radicale verbeelding, gecombineerd met het betrekken van heel veel mensen bij belangrijke maatschappelijke thema's, nog verder worden doorgetrokken.

www.bosk.frl en www.arcadia.frl

REACTIES

Er zijn nog geen reacties.

download artikel

Tip de redactie